Γιατί όλοι είμαστε συνεχώς θυμωμένοι;

 Σάββατο, 21 Ιουνίου, 2025

Χαλάρωσε Φίλε

Αρνητικός, σαρωτικός, καταστροφικός. Ο θυμός συνήθως αντιμετωπίζεται ως ένα ανεπιθύμητο βάρος. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη.

Ντέπυ Κουρέλλου

Ο ήχος της κόρνας ακούστηκε σαν πυροβολισμός μέσα στο αποπνικτικό απόγευμα. «Τυφλός είσαι;» φώναξε ο άντρας με το ποδήλατο, σταματώντας απότομα μπροστά στο αμάξι που μόλις είχε πατήσει φρένο. Ο ιδρώτας κόλλαγε το μπλουζάκι στην πλάτη του και στα μάτια του ζωγραφιζόταν αγανάκτηση. Ο οδηγός, ένας άντρας γύρω στα σαράντα, άνοιξε την πόρτα του αυτοκινήτου με μια απότομη κίνηση, χωρίς να βγει έξω. «Εγώ φταίω που πετάγεσαι σαν τον τρελό στη μέση του δρόμου;» Ο ποδηλάτης έκανε ένα βήμα μπροστά, το πρόσωπό του αναψοκοκκινισμένο. «Η διάβαση δεν σου λέει τίποτα;». Χτύπησε το χέρι του στον καπό του αυτοκινήτου. «Τι διάολο, πρέπει να με πατήσεις για να καταλάβεις;». Ο οδηγός έσφιξε το τιμόνι με δύναμη. «Άντε, άντε! Πάρε τον δρόμο σου!». Ο ποδηλάτης τον κοίταξε σαν να ζύγιζε αν άξιζε να συνεχίσει. Ύστερα γέλασε· ένα κοφτό, θυμωμένο γελάκι. Σήκωσε το ποδήλατο και το έβαλε ξανά στον δρόμο. Ο οδηγός έκλεισε την πόρτα με δύναμη. Έμειναν να κοιτάζουν ο ένας τον άλλον μέσα από το τζάμι, δύο άγνωστοι με την ίδια οργή, μια στιγμή που τα πάντα θα μπορούσαν να συμβούν.

Μου έκανε εντύπωση η σκηνή γιατί δεν βρισκόμασταν σε έναν από τους απελπιστικά μποτιλιαρισμένους δρόμους της Αθήνας, αλλά σε ένα μικρό ψαροχώρι της επαρχίας το πρώτο πραγματικά ανοιξιάτικο σαββατοκύριακο της χρονιάς.

Λίγο πιο κάτω, καθώς περπατούσα με το σκύλο μου στην παραλία, διέκρινα τον ίδιο ποδηλάτη, που τα μάτια του έβγαζαν σπίθες πριν από λίγα λεπτά, να κάνει ασκήσεις Τάι Τσι στην αμμουδιά. Με αργές κινήσεις δημιουργούσε μια συμπαντική αρμονία με το σώμα του, μια σχεδόν χορευτική ιεροτελεστία που σου προκαλούσε ηρεμία μόνο που τον κοιτούσες. Δεν γινόταν παρά να αναρωτηθώ αν η επίκληση του στο Γινγκ και το Γιανγ ήταν μια προσπάθεια αποφόρτισης ή μετουσίωσης της οργισμένης γροθιάς στο καπό του αυτοκινήτου σε εξαγνισμό.

Δεν έμαθα ποτέ και επικεντρώθηκα στο δικό μου θυμό που φούντωνε καθώς παρατηρούσα τις αμέτρητες γόπες, καλαμάκια και πλαστικές σακούλες που αυτοφυούσαν στην απέραντη παραλία. Με ένα γρήγορα google search οδηγήθηκα στα τηλέφωνα του τομέα περιβάλλοντος του Δήμου καταλήγοντας σε έναν καταγγελτικό μονόλογο και χωρίς να περιμένω απάντηση, αλλά και χωρίς να γνωρίζω αν ο άνθρωπος που μιλούσα είχε κάποιο θεσμικό λόγο, διέκοψα την κλήση θυμωμένη μαζεύοντας τα περιττώματα του σκύλου μου με…πλαστική σακούλα, αφού φρόντισα να αναρτήσω στο Facebook την εικόνα της παραλίας με μια πύρινη δημοσίευση. Η ανάρτηση μου γέμισε, όπως αναμενόταν, εξαγριωμένα σχόλια, εσχατολογικά σενάρια για το τέλος του πλανήτη, αποσπάσματα από μια εγκύκλιο για το διοικητικό πρόστιμο που αναλογεί στην κοινότητα για την επέλαση των πλαστικών και κάποιες εξίσου θυμωμένες αναδημοσιεύσεις.

Δίκαια ή άδικα φαίνεται πως είμαστε όλοι θυμωμένοι. Από τους φιλοξενούμενους στα τηλεοπτικά πάνελ μέχρι τον συνταξιούχο που δεν εξυπηρετείται επαρκώς σε μία δημόσια υπηρεσία γινόμαστε μάρτυρες περιστατικών οργής ανατροφοδοτώντας παράλληλα τη δική μας. Η οργή του διπλανού μας γίνεται και δική μας, ένας μηχανισμός που αποκαλείται «συναισθηματική μετάδοση» (emotional contagion). Πλημμυρισμένοι από ένα συναίσθημα που γεννά σύγκρουση, αγένεια, ακόμα και απώλεια ελέγχου, μέλη μιας παγκόσμιας κοινωνίας που φαίνεται να είναι έτοιμη να εκραγεί ή να εκλέξει τον Ντόναλντ Τραμπ.

 Κι όμως, γεννιόμαστε θυμωμένοι. Ο θυμός είναι μια φυσιολογική συναισθηματική αντίδραση που εμφανίζεται από πολύ νωρίς στη ζωή μας από τη βρεφική ακόμα ηλικία, όταν ένα μωρό νιώθει πείνα, δυσφορία, κούραση ή απογοήτευση την οποία εκφράζει απαιτητικά με ένα εξοργισμένο κλάμα. Ο Δαρβίνος ισχυριζόταν πως ο θυμός ήταν βασικό κλειδί στην επικράτηση του ανθρώπου. Στο βιβλίο του «Η έκφραση των συγκινήσεων στον άνθρωπο και τα ζώα» (1872) υποστηρίζει πως ο θυμωμένος άνθρωπος ήταν εκείνος που κατάφερε να νικήσει τους διώκτες του.

Η σαγήνη του θυμού

Κάθε φορά που χάνω τον έλεγχο με τις δίδυμες πεντάχρονες κόρες μου καταλήγοντας να φωνάζω για την ακούραστη διάθεση τους να μαλώνουν όλο το σώμα μου συμμετέχει στη διαδικασία. Όταν θυμώνουμε η κορτιζόλη, η τεστοστερόνη, ο καρδιακός ρυθμός και η αρτηριακή πίεση ανεβαίνουν. Μια βιολογική διαδικασία από την οποία κανείς δεν εξαιρείται.

 Κι όσο κι αν εμένα με κουράζει, γιατί που να βρεις δικαίωση στο νηπιακό σύστημα αξιών που έχουν δημιουργήσει τα παιδιά μου, δεν ισχύει το ίδιο για τους γείτονες της θείας μου, που δεν έχουν περιοριστεί στις αλληλομηνύσεις, αλλά δίνουν ραντεβού στα πεζοδρόμια για τις ελάχιστες κενές θέσεις στάθμευσης που αντιστοιχούν στους κατοίκους της περιοχής τους. Ωστόσο, υπάρχει επιστημονική εξήγηση γιατί δεν κουράζονται να παράγουν πλεονάζουσα τεστοστερόνη κάθε βράδυ.

Ο θυμός έχει εθιστικές ιδιότητες, μια ψευδαίσθηση εξουσίας και μια αίσθηση πως δραπετεύουμε από τον εαυτό μας. Όταν θυμώνουμε η κορτιζόλη, η τεστοστερόνη, ο καρδιακός ρυθμός και η αρτηριακή πίεση ανεβαίνουν, δημιουργώντας ένα εκρηκτικό, σαγηνευτικό «κοκτέιλ». Η έξαψη, η αδρεναλίνη του θυμού, παράγει μια καταστροφική οικειότητα, που κάποιοι προτιμούν να έχουν στη ζωή τους ως τρόπο ζωής.

«Ο Ηρόστρατος, γνωστός από το γεγονός ότι προκειμένου να μείνει το όνομά του στην Ιστορία, έφθασε στο σημείο να πυρπολήσει, το 356 π.Χ., τον Ναό της Αρτέμιδας στην Έφεσο ανέφερε: “Αν ο λόγος (λογική) κυριαρχούσε στη γη, δεν θα συνέβαινε τίποτα”. Λένε πώς οι ναυτικοί πάνω απ’ όλα φοβούνται την άπνοια, και πως επιθυμούν τον άνεμο, παρά τον κίνδυνο των καταιγίδων. Στους ανθρώπους, τα πάθη είναι οι άνεμοι που είναι απαραίτητοι για να θέτουν τα πάντα σε κίνηση, παρότι πολλές φορές προκαλούν θύελλα», λέει ο κ. Γιωτάκος, Ψυχίατρος, Πρόεδρος της ΑΜΚΕ «Ομπρέλα».

Την ίδια στιγμή στα social media, η δεξαμενή που διοχετεύουμε την οργή μας (ή μήπως την αντλούμε;), μεταμορφωνόμαστε σε κριτές και δικαστές έχοντας την ακλόνητη ψευδαίσθηση ότι το smartphone μας είναι ένα παγκόσμιο μεγάφωνο. Πράγματι, υπάρχει μια αυξανόμενη ομάδα διαδικτυακών δημιουργών που κατασκευάζουν περιεχόμενο «rage baiting» (από τις λέξεις «rage» που σημαίνει οργή και «bait» που σημαίνει δόλωμα). Πρόκειται για αναρτήσεις-δολώματα στα σόσιαλ μίντια που προκαλούν στους χρήστες οργή που οδηγεί σε εκτενή σχολιασμό και περισσότερες κοινοποιήσεις. Κάποιοι το αποκαλούν μόδα του θυμού. Η Τζέιν Όστιν πάντως στο «Περηφάνια και προκατάληψη» επέμενε πως «ο θυμωμένος άνθρωπος δεν είναι απαραίτητα σοφός».

«Ο θυμός, όταν γίνεται τρόπος ταύτισης με μια «ανώτερη» ηθική ή ιδεολογική στάση, μπορεί να συνδεθεί με ναρκισσιστικά στοιχεία. Σε έναν κόσμο που επιβραβεύει τη δημόσια αγανάκτηση, ο θυμός μπορεί να λειτουργεί ως εργαλείο επιβεβαίωσης της ταυτότητας και της αξίας κάποιου», λέει η Ψυχολόγος BSc Άσπα Πασπάλη, Επιστημονική Διευθύντρια του ΔΙ.ΚΕ.Ψ.Υ. «Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή βλέπουμε όλο και πιο συχνά την «οργισμένη» ταυτότητα να ενισχύεται ως μορφή αυτοπαρουσίασης και κοινωνικής δύναμης. Στα σόσιαλ μίντια, η οργή γίνεται συχνά ένα «νόμισμα» που χαρίζει επιρροή. Ο θυμός έχει μια σαγήνη, γιατί μας κάνει να νιώθουμε ισχυροί, ηθικά δικαιωμένοι, ακόμα και ανώτεροι. Όμως, στην ψυχοθεραπεία βλέπουμε συχνά ότι αυτό είναι μια αυταπάτη».

Ο παραγωγικός θυμός

Στην εποχή της θετικής ψυχολογίας, των αμέτρητων πια βιβλίων αυτοβελτίωσης και της τυραννίας της ευτυχίας ο θυμός μοιάζει με το ερεβώδες ξαδερφάκι της μιζέριας. Ένα συναίσθημα που μοιάζει με παράσιτο στον ψυχικό μας έλικα. Είναι όμως έτσι;

«Ο θυμός είναι σαν τη φωτεινή ένδειξη στο ταμπλό του αυτοκινήτου: δεν είναι το πρόβλημα, αλλά το σημάδι ότι κάτι χρειάζεται την προσοχή μας. Μπορούμε να παραμείνουμε εγκλωβισμένοι σε αντιδραστικές συμπεριφορές ή να επιλέξουμε να δούμε τον θυμό μας ως δάσκαλο. Να μάθουμε να ακούμε τι θέλει να μας πει και να τον μετατρέψουμε σε ώριμη, συνειδητή δύναμη», εξηγεί η Κατερίνα Βράκα, πιστοποιημένη Θεραπεύτρια Ενσυνειδητότητας και Mindset Coach.

Από τη θεωρία στην πράξη μεσολαβεί υπερβολική καφεΐνη, απρόοπτα και η καθημερινότητα που πολλές φορές μας συνθλίβει. Ο Ααρον Τ. Μπεκ, ιδρυτής της γνωστικής ψυχοθεραπείας (Θεωρία της Γνωστικής Συμπεριφορικής Ψυχολογίας)

θεωρεί ότι τα αρνητικά συναισθήματα, όπως ο θυμός, προκύπτουν από στρεβλώσεις στη σκέψη μας (γνωστικές διαταραχές). Σύμφωνα με τον Μπεκ, η αναγνώριση και η αμφισβήτηση αυτών των αρνητικών σκέψεων μπορεί να οδηγήσει στη μείωση των θυμωμένων συναισθημάτων. Οι Στωικοί φιλόσοφοι, όπως ο Επίκτητος μάς καλούν να τα αντιμετωπίσουμε με τη λογική. Ένα αργοπορημένο λεωφορείο είναι απλά ένα αργοπορημένο λεωφορείο. Τα γεγονότα από μόνα τους δεν σηματοδοτούν κάποια σημαντική αποτυχία είναι απλά αναποδιές ή παρεξηγήσεις.

Την ίδια στιγμή ο θυμός μπορεί επίσης να οδηγήσει σε θετικές αλλαγές. Η εργασιακή αγανάκτηση, για παράδειγμα, μπορεί να γίνει το κίνητρο για καλύτερες συνθήκες, ακόμα και για μία νέα επαγγελματική πορεία. Μπορεί να γίνει το εσωτερικό σήμα που μας δείχνει ότι κάτι στη ζωή μας δεν είναι όπως θα έπρεπε και ότι χρειάζεται δράση. Κάπως έτσι διαβάζουμε ειδήσεις για την Κατερίνα που άφησε την Κρήτη για να γνωρίσει με ένα camper van τον κόσμο, τον Γιώργο που παραιτήθηκε από την πολυεθνική που εργαζόταν στο Μαρούσι για να γίνει μελισσοκόμος στο Πήλιο, για τον δικηγόρο που καλλιεργεί βότανα στην Κομοτηνή, τη δασκάλα που έγινε motivational speaker. Ο στόχος να απαλλαγούμε από το συναίσθημα του θυμού για κάποιους ειδικούς ψυχικής υγείας συνιστά συναισθηματική αναπηρία.

«Ο θυμός δεν είναι εχθρός – είναι πληροφορία. Δείχνει ότι κάτι μας ενοχλεί, μας αδικεί ή μας φοβίζει. Το ζήτημα δεν είναι να τον καταπιέσουμε, αλλά να τον καταλάβουμε. Πολλοί τον συγχέουν με την οργή, αλλά υπάρχει μια βασική διαφορά: ο θυμός είναι ένα υγιές συναίσθημα που μας κινητοποιεί, ενώ η οργή είναι μια ανεξέλεγκτη, καταστροφική έκρηξη που μας κάνει να χάνουμε τον έλεγχο. Ο θυμός έχει σκέψη, είναι αντίδραση με νόημα. Η οργή, αντίθετα, είναι τυφλή· δεν αναλύει, απλώς εκρήγνυται», λέει η κ. Πασπάλη.

 Η διαδικασία αυτή δεν είναι αυτοματοποιημένη. Θέλει δουλειά. Ψυχική εργασία. «Η ερμηνεία είναι το σημείο-κλειδί: χρειάζεται να διερευνηθεί αν ο θυμός είναι πραγματική αντίδραση στο παρόν ή αν έχει ρίζες σε παλαιότερα βιώματα που δεν έχουν επεξεργαστεί. Ο μετασχηματισμός του δεν σημαίνει να τον απωθήσουμε, αλλά να τον μετουσιώσουμε σε δράση με νόημα. Η δημιουργικότητα, η επαναδιαπραγμάτευση των ορίων και η ανάπτυξη μιας βαθύτερης κατανόησης του εαυτού είναι μερικοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να πάρει μορφή αυτός ο μετασχηματισμός. Όταν κατανοούμε τον θυμό μας, δεν μας καταστρέφει – μας δείχνει τον δρόμο», διευκρινίζει η κ. Πασπάλη.

Ο θυμός που δεν εκφράζεται

Έχει συμβεί σε όλους: Ο κακότροπος προϊστάμενος, η μόνιμα αργοπορημένη συνάδελφος ή ο παντογνώστης οδηγός ταξί να επιβαρύνουν το ψυχικό μας σύστημα την ίδια στιγμή που οι κοινωνικές ισορροπίες πρέπει να τηρούνται. Κι αντί ωστόσο να βρούμε ένα τρόπο να βάλουμε σαφή όρια σε ότι μας αγανακτεί, αποθηκεύουμε θυμό. Η συσσωρευμένη ένταση καταλήγει συχνά να «λούζει» τα πιο αγαπημένα μας πρόσωπα, με δηλητηριασμένα λόγια, για ασήμαντη αφορμή, από το θαμμένο κάτω από τα μαξιλάρια τηλεκοντρόλ μέχρι τα σκουπίδια που δεν κατέληξαν στον κάδο απορριμμάτων, αφήνοντας πίσω τους τύψεις.

Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» μας παροτρύνει να είμαστε θυμωμένοι «με το σωστό άτομο, και στον σωστό βαθμό, και τη σωστή στιγμή, και για τον σωστό σκοπό και με τον σωστό τρόπο». Η αυτοκαταπίεση έχει βιολογικές επιπτώσεις. «Το να διατηρούμε ένα “ανέκφραστο πρόσωπο” στις κοινωνικές στιγμές, είναι γνωστικά πολυδάπανο. Η καταστολή φαίνεται να προκαλεί αύξηση της διέγερσης του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και συγκεκριμένα του καρδιαγγειακού, που περιλαμβάνει μείωση του εύρους του παλμού και μείωση της θερμοκρασίας», λέει ο κ. Γιωτάκος.

 Συμφωνεί και ο Σαίξπηρ που στο «Ημέρωμα της στρίγγλας» με δυο στίχους περιέγραψε λυρικά τις συνέπειες που μπορεί να έχει αυτή η καταπίεση: «Η γλώσσα μου θα πει τον θυμό της καρδιάς μου. Διαφορετικά, η καρδιά μου, κρύβοντάς τον, θα σπάσει».

Ο συλλογικός θυμός

Στην αρχαία Ρώμη, ο Σενέκας χαρακτήριζε τον θυμό «άχρηστο ακόμη και για πόλεμο» όμως τα αισθήματα θυμού απέναντι στην εκάστοτε επικρατούσα πολιτική κατάσταση, τις όποιες κυβερνητικές αποφάσεις, τους πολέμους ή την κοινωνική αδικία ως συλλογική εκδήλωση είναι διαχρονική αντίδραση σε όλες τις φάσεις και δράσεις της ανθρώπινης ιστορίας. Γεννήματα θυμού ήταν η αμερικανική, η γαλλική και η ρωσική επανάσταση, η αραβική Άνοιξη, όλα τα κοινωνικά και συνδικαλιστικά κινήματα. Είναι ο συλλογικός θυμός που κατεβάζει τους λαούς στα πεζοδρόμια της διεκδίκησης, το είδαμε και στις πορείες της 28^ης Φεβρουαρίου που δεν είχαν καμία πολιτική εκπόρευση.

«Ο συλλογικός θυμός είναι η συσσωρευμένη αίσθηση αδικίας και απογοήτευσης. Πολλές φορές, αυτός ο θυμός εκφράζεται με αδιέξοδους τρόπους – βία, διχασμό, αλληλοκατηγορία. Όμως, όταν τον αναγνωρίσουμε και τον μετατρέψουμε σε συνειδητή δράση, γίνεται δύναμη αλλαγής», περιγράφει η κ. Βράκα.

Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και η Ρόζα Παρκς δεν κατέπνιξαν την αγανάκτησή τους απέναντι στην αδικία, αλλά την αξιοποίησαν ως καύσιμο για έναν μη βίαιο αγώνα.

Η ιστορία δείχνει πως όταν το συναίσθημα της αδικίας συνδυάζεται με στρατηγική και ηθική, μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστική πρόοδο. Κι αν κάποιος περισσότερο από τους υπόλοιπους έχει ένα λόγο για την αδικία και τη διεκδίκηση αυτός είναι ο Νέλσον Μαντέλα που στην αυτοβιογραφία του έγραψε «Ο θυμός για την αδικία με έκανε να συνεχίσω τον αγώνα, αλλά δεν του επέτρεψα ποτέ να με καταπιεί.»

Ο θυμός μετατρέπεται σε προβληματική όταν γίνεται τόσο διαδεδομένος ώστε μοιάζει με την κυρίαρχη πολιτιστική νόρμα. Το σημαντικό δεν είναι το συναίσθημα, αλλά τι κάνεις με αυτό. Αν του δίνεις διέξοδο, το μετασχηματίζεις, το κατανοείς ή το μεταδίδεις σαν μολυσματική ασθένεια.

Απλές συμβουλές για τη Διαχείριση του Θυμού

Η διαχείριση του θυμού είναι μια δεξιότητα που μπορεί να αναπτυχθεί με τον χρόνο. Ορισμένες στρατηγικές που βοηθούν στην υγιή έκφρασή του περιλαμβάνουν:

·         Αυτοπαρατήρηση: Αναγνώριση των ερεθισμάτων που προκαλούν θυμό και κατανόηση των βαθύτερων αιτιών.

·         Αλλαγή οπτικής: Αντί να βλέπει κάποιος τον θυμό ως απειλή, μπορεί να τον αντιμετωπίσει ως εργαλείο ενδυνάμωσης και επίλυσης προβλημάτων.

·         Δημιουργικές διεξόδους: Η άσκηση, η τέχνη, η γραφή ή ακόμα και η συζήτηση με ένα έμπιστο πρόσωπο μπορούν να προσφέρουν υγιείς διεξόδους για την εκτόνωση της έντασης.

·         Αναπνοές και τεχνικές χαλάρωσης: Οι τεχνικές βαθιάς αναπνοής και ο διαλογισμός μπορούν να βοηθήσουν στη ρύθμιση του συναισθήματος και στη μείωση της παρορμητικής συμπεριφοράς.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ