Τι ισχύει για το άσυλο προσφύγων και μεταναστών;

 Δευτέρα, 14 Ιουλίου, 2025

Αντρέας Χ. Παναγόπουλος

Πέρασε με 177 «ναι» η τροπολογία για το άσυλο - «Τέλος το παραμύθι με τις μωρομάνες»

Το δικαίωμα αναζήτησης ασύλου αποτελεί θεμέλιο του διεθνούς και ευρωπαϊκού νομικού πλαισίου, το οποίο προστατεύει τους ανθρώπους που αναζητούν διεθνή προστασία ανεξάρτητα από τον τρόπο εισόδου τους σε μια χώρα.

Με αφορμή υπερψήφιση της τροπολογίας για την τρίμηνη αναστολή υποβολής αιτήσεων χορήγησης ασύλου σε μετανάστες που εισέρχονται από τη Λιβύη και τη Βόρεια Αφρική απαντάμε στα πιο σημαντικά ερωτήματα για το άσυλο, με αναφορές σε νομικές πηγές, θέσεις διεθνών οργανισμών και κρίσιμες παρατηρήσεις ειδικών.

1.    Τι σημαίνει «δικαίωμα ασύλου»;

Το δικαίωμα ασύλου είναι το δικαίωμα κάθε προσώπου να ζητήσει προστασία από δίωξη, βία ή κινδύνους στη χώρα καταγωγής του, σε μια άλλη χώρα. Το αίτημα αυτό πρέπει να εξετάζεται ατομικά και δίκαια, χωρίς διακρίσεις.

2.    Είναι το άσυλο θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα;

Ναι. Το δικαίωμα ασύλου αναγνωρίζεται ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα:

• Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Άρθρο 14)
• Σύμβαση της Γενεύης (1951) και Πρωτόκολλο (1967)
• Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (Άρθρα 18 και 19)
• Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) μέσω της απαγόρευσης βασανιστηρίων (Άρθρο 3)
• Ελληνικό Σύνταγμα και εθνικό δίκαιο (Ν. 4636/2019)

3.    Τι προβλέπει το Ελληνικό Σύνταγμα και εθνικό δίκαιο (Ν. 4636/2019) για το άσυλο;

Το Σύνταγμα της Ελλάδας ορίζει:

«Όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαμβάνουν της απόλυτης προστασίας της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων.

Οι αλλοδαποί απολαύουν της προστασίας που προβλέπει το διεθνές δίκαιο».

Συνεπώς, η παροχή διεθνούς προστασίας σε πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο τελεί υπό τη σκέπη του διεθνούς δικαίου, το οποίο αναγνωρίζεται και εφαρμόζεται από τη συνταγματική τάξη.

Εθνικό Δίκαιο: Νόμος 4636/2019 («Κώδικας Μετανάστευσης και Ασύλου»)

Ο Νόμος 4636/2019, ο οποίος εναρμονίζει την ελληνική νομοθεσία με τις ευρωπαϊκές Οδηγίες για το άσυλο, προβλέπει τα εξής βασικά:

Άρθρο 2 – Ορισμοί

Καθορίζει βασικές έννοιες όπως:

• Δικαιούχος διεθνούς προστασίας (πρόσφυγας ή με καθεστώς επικουρικής προστασίας)
• Αίτηση διεθνούς προστασίας
• Αιτών/ούσα διεθνή προστασία

Άρθρο 3 – Δικαίωμα υποβολής αίτησης

Κάθε αλλοδαπός ή ανιθαγενής έχει το δικαίωμα να ζητήσει διεθνή προστασία, όταν βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια ή στα σύνορα, εφόσον επικαλείται φόβο δίωξης ή σοβαρή βλάβη στη χώρα καταγωγής του.

Άρθρο 38 – Αρχή της μη επαναπροώθησης

Το άρθρο κατοχυρώνει την απαγόρευση απέλασης ή επιστροφής ατόμου σε χώρα όπου κινδυνεύει η ζωή ή η ελευθερία του (βάσει της Σύμβασης της Γενεύης και του άρθρου 3 ΕΣΔΑ για απαγόρευση βασανιστηρίων).

Άρθρο 71 – Πρόσβαση στη διαδικασία

Το ελληνικό κράτος υποχρεούται να εξασφαλίζει ανεμπόδιστη πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου, χωρίς διακρίσεις.

 Άρθρο 75 – Δικαιώματα των αιτούντων

Οι αιτούντες άσυλο:

• Δεν μπορούν να απελαθούν μέχρι την έκδοση τελικής απόφασης
• Έχουν δικαίωμα στέγασης, υγειονομικής περίθαλψης και νομικής συνδρομής
• Έχουν δικαίωμα πρόσβασης στην εργασία μετά από έξι μήνες

Άρθρο 82 – Υποχρεώσεις αιτούντων

Περιλαμβάνονται η συνεργασία με τις αρχές, η παρουσία στις διαδικασίες και η δήλωση αληθών στοιχείων.

Άρθρο 96 και επόμενα – Διοικητικές προσφυγές

Δικαίωμα άσκησης ενδικοφανούς προσφυγής ενώπιον Ανεξάρτητης Αρχής Προσφυγών κατά απορριπτικών αποφάσεων.

Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Ρυθμίσεις που εφαρμόζονται στην Ελλάδα

Η Ελλάδα δεσμεύεται επίσης από:

• Σύμβαση της Γενεύης (1951) για τους πρόσφυγες
• Άρθρο 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση βασανιστηρίων και απάνθρωπης μεταχείρισης)
• Κοινοτικό δίκαιο (Κανονισμός Δουβλίνο III, Οδηγίες Ασύλου της Ε.Ε.)

Συμπερασματικά

Το δικαίωμα ασύλου στην Ελλάδα:

• Προστατεύεται από το Σύνταγμα μέσω της παραπομπής στο διεθνές δίκαιο
• Ρυθμίζεται με λεπτομέρεια στον Ν. 4636/2019
• Συνδέεται άρρηκτα με τις αρχές της ανθρωπιάς, της μη επαναπροώθησης και της δίκαιης διαδικασίας

4.    Ποιος έχει δικαίωμα να ζητήσει άσυλο;

Οποιοδήποτε άτομο, ανεξαρτήτως:

• Εθνικότητας
• Τρόπου ή μέσου εισόδου (ακόμα και αν εισήλθε παράτυπα)
• Τόπου άφιξης (χερσαία ή θαλάσσια σύνορα)

Η νομολογία διεθνών και ευρωπαϊκών δικαστηρίων είναι σαφής: το αίτημα ασύλου δεν μπορεί να απορριφθεί μαζικά ή προκαταβολικά, ούτε να συνδεθεί με το «νόμιμο» ή «παράνομο» της εισόδου.

5.    Τι είναι η «αρχή της μη επαναπροώθησης» (non-refoulement);

Είναι η απαγόρευση να απελαθεί ή να επαναπροωθηθεί ένα πρόσωπο σε χώρα όπου κινδυνεύει να υποστεί:

• Δίωξη λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, πολιτικών πεποιθήσεων ή συμμετοχής σε κοινωνική ομάδα (Σύμβαση της Γενεύης)
• Βασανιστήρια ή απάνθρωπη/εξευτελιστική μεταχείριση (Άρθρο 3 ΕΣΔΑ)

Αποτελεί απόλυτη υποχρέωση των κρατών, ανεξαρτήτως εθνικής νομοθεσίας ή πολιτικών αποφάσεων.

6.    Μπορεί ένα κράτος να αναστείλει τη δυνατότητα υποβολής αιτήματος ασύλου;

Όχι. Κανένα κράτος δεν μπορεί να αναστείλει συνολικά ή προσωρινά το δικαίωμα υποβολής αίτησης ασύλου. Μια τέτοια ενέργεια θα συνιστούσε:

• Παραβίαση διεθνούς δικαίου
• Παραβίαση της Σύμβασης της Γενεύης και του Πρωτοκόλλου του 1967
• Παραβίαση των θεμελιωδών αρχών του δικαίου της ΕΕ
• Παραβίαση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ

7.    Τι υποχρεώσεις έχουν τα κράτη υποδοχής;

Τα κράτη είναι υποχρεωμένα:

• Να επιτρέπουν σε κάθε άτομο να υποβάλει αίτηση ασύλου, ανεξάρτητα από τρόπο εισόδου
• Να παρέχουν ουσιαστική εξέταση της αίτησης
• Να διασφαλίζουν βασικές συνθήκες υποδοχής και αξιοπρεπούς διαβίωσης
• Να μην προβαίνουν σε ομαδικές απελάσεις
• Να μην επαναπροωθούν άτομα σε χώρες όπου κινδυνεύουν

8.    Πώς αντιμετωπίζει η νομολογία της ΕΕ και του ΕΔΔΑ τα pushbacks;

Η πρακτική των παράνομων επαναπροωθήσεων (pushbacks) έχει κριθεί παράνομη σε σειρά αποφάσεων:

• ΕΔΔΑ – Hirsi Jamaa v. Italy (2012): Καταδίκη για θαλάσσια pushbacks στη Λιβύη
• ΕΔΔΑ – M.S.S. v. Belgium & Greece (2011): Καταδίκη για επιστροφή χωρίς αξιολόγηση
• ΔΕΕ – N.S. v. UK (2011): Υποχρέωση αξιολόγησης των συνθηκών στη χώρα επιστροφής ακόμα και εντός ΕΕ

9.    Υπάρχει διαφορά μεταξύ προσφύγων και μεταναστών;

Ναι, αλλά το δικαίωμα να ζητήσουν άσυλο έχουν όλοι:

• Πρόσφυγες: Φεύγουν λόγω δίωξης, πολέμου ή σοβαρού κινδύνου
• Μετανάστες: Μετακινούνται κυρίως για οικονομικούς ή οικογενειακούς λόγους

Η διαφορά διαπιστώνεται μετά την εξέταση της αίτησης — όχι πριν ή μαζικά.

Το δικαίωμα ασύλου είναι παγκόσμια αναγνωρισμένο, μη εξαρτώμενο από εθνικές πολιτικές βούλησης, και αποτελεί θεμέλιο του κράτους δικαίου και της ανθρωπιστικής προστασίας. Οποιαδήποτε συλλογική άρνηση πρόσβασης σε διαδικασία ασύλου είναι παράνομη και εκθέτει διεθνώς το κράτος που την εφαρμόζει.

10.                                     Ποια είναι η διαδικασία εξέτασης μιας αίτησης ασύλου στην Ελλάδα;

Η αίτηση υποβάλλεται στις αρμόδιες αρχές, που διεξάγουν συνέντευξη και συλλέγουν στοιχεία. Η εξέταση πρέπει να είναι ατομική, δίκαιη και γρήγορη, με δυνατότητα δικαστικής επανεξέτασης σε περίπτωση απόρριψης. Παρέχεται νομική βοήθεια και πρόσβαση σε μεταφραστή.

11.                                     Τι σημαίνει «προστασία δευτέρου βαθμού» (subsidiary protection);

Πρόκειται για καθεστώς διεθνούς προστασίας για άτομα που δεν πληρούν τα κριτήρια πρόσφυγα αλλά κινδυνεύουν σοβαρή βλάβη (π.χ. λόγω πολέμου). Δίνει περιορισμένα δικαιώματα διαμονής και εργασίας, όπως ορίζεται στο δίκαιο της ΕΕ.

12.                                     Τι ισχύει για την κράτηση αιτούντων άσυλο;

Η κράτηση μπορεί να γίνει μόνο όταν είναι απολύτως απαραίτητη (π.χ. έλεγχος ταυτότητας ή διαφυγή), πρέπει να είναι προσωρινή, αναλογική και να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια.

13.                                     Τι προβλέπει το Άρθρο 15 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) για την παρέκκλιση σε έκτακτη ανάγκη;

Το Άρθρο 15 επιτρέπει σε κράτη να παρεκκλίνουν προσωρινά από ορισμένες υποχρεώσεις τους στην ΕΣΔΑ σε περίπτωση πολέμου ή σοβαρής απειλής για τη ζωή του έθνους.

Δεν επιτρέπεται όμως παρέκκλιση από:

• Άρθρο 2: Δικαίωμα στη ζωή (εκτός νόμιμων ενεργειών πολέμου)
• Άρθρο 3: Απαγόρευση βασανιστηρίων και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης
• Άρθρο 4 §1: Απαγόρευση δουλείας
• Άρθρο 7: Καμία ποινή χωρίς νόμο

Το κράτος υποχρεούται να ενημερώνει τον Γενικό Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης για:

• Τα μέτρα που έλαβε
• Τους λόγους
• Τον χρόνο λήξης της παρέκκλισης

Η απαγόρευση βασανιστηρίων (Άρθρο 3) δεν επιδέχεται καμία παρέκκλιση. Έτσι, ούτε με επίκληση του άρθρου 15 επιτρέπεται η παραβίαση της αρχής της μη επαναπροώθησης.

H τελευταία φορά που ελληνική κυβέρνηση είχε επικαλεστεί το άρθρο 15 ήταν λίγες ημέρες μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 με το Βασιλικό Διάταγμα 280 με βάση το οποίο αναστέλλονταν τα άρθρα του Συντάγματος που κατοχύρωναν τις βασικές ελευθερίες και δικαιώματα των πολιτών. Η «κυβέρνηση» Κόλλια έστειλε επιστολή στον Γενικό Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 3 Μαΐου 1967 που «δικαιολογούσε» την αναστολή των άρθρων του Συντάγματος επικαλούμενη το άρθρο 15 και πιο συγκεκριμένα, όπως ανέφερε, «εσωτερικούς κινδύνους που απειλούν τη δημόσια τάξη και την ασφάλεια του Κράτους».

14.                                     Ποιες είναι οι νομικές ενστάσεις του Ευάγγελου Βενιζέλου για την επίκληση του άρθρου 15 ΕΣΔΑ;

Ο Ευάγγελος Βενιζέλος επισημαίνει ότι η κυβέρνηση ισχυρίζεται πως λαμβάνει μέτρα «κατά παράβαση» της ΕΣΔΑ επικαλούμενη το άρθρο 15, χωρίς όμως να ενεργοποιεί επίσημα το καθεστώς παρέκκλισης (derogation). Αυτό δημιουργεί νομική και πολιτική ασυνέπεια, καθώς:

• Το άρθρο 15 επιτρέπει παρέκκλιση μόνο σε περιπτώσεις που υπάρχει «δημόσιος κίνδυνος που απειλεί τη ζωή του έθνους», όρο που συνδέεται με το άρθρο 48 του Συντάγματος
• Η κυβέρνηση αποδέχεται ότι παραβιάζει υποχρεώσεις, αλλά διατηρεί την ισχύ του Συντάγματος, γεγονός που δημιουργεί αντιφάσεις
• Το άρθρο 3 ΕΣΔΑ, που απαγορεύει βασανιστήρια και απάνθρωπη μεταχείριση, δεν επιτρέπει καμία παρέκκλιση
• Η Ελλάδα έχει αντιμετωπίσει μεγάλες μεταναστευτικές πιέσεις χωρίς να ενεργοποιήσει το άρθρο 15
• Η επίκληση αυτή απαξιώνει την ΕΣΔΑ και δημιουργεί νομικές και πολιτικές επιπλοκές

15.                                     Ποια είναι η θέση του Επιτρόπου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης για την τροπολογία;

Ο Μάικλ Ο’Φλάχερτι εκφράζει σφοδρή αντίθεση στην τροπολογία που προβλέπει την αναστολή καταγραφής αιτήσεων ασύλου και την άμεση επιστροφή μεταναστών χωρίς εξατομικευμένη εξέταση.

• Καλεί τη Βουλή να την απορρίψει ως παραβίαση θεμελιωδών διεθνών υποχρεώσεων
• Προειδοποιεί για τον σοβαρό κίνδυνο επιστροφής ανθρώπων σε βασανιστήρια ή διώξεις
• Υπογραμμίζει ότι η Ελλάδα πρέπει να σέβεται τις υποχρεώσεις της βάσει ΕΣΔΑ, Σύμβασης του 1951, Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων και Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ
• Εκφράζει ανησυχία για κατασταλτικά μέτρα που ενδέχεται να παραβιάσουν περαιτέρω το διεθνές δίκαιο
• Αναγνωρίζει την πρόκληση της αύξησης αφίξεων, αλλά επισημαίνει την ανάγκη σεβασμού δικαιωμάτων και ατομικής αξιολόγησης

16.                                     Ποια είναι η θέση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR);

Η UNHCR αναγνωρίζει την πίεση λόγω των αυξημένων αφίξεων στα νησιά Κρήτη και Γαύδο, αλλά καλεί την Ελλάδα να σεβαστεί το διεθνές δίκαιο:

• Υπογραμμίζει ότι τα κράτη έχουν δικαίωμα διαχείρισης των συνόρων αλλά με σεβασμό στο διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο
• Εκφράζει σοβαρή ανησυχία για την τροπολογία που προβλέπει αναστολή αιτήσεων ασύλου και άμεσες επιστροφές χωρίς καταγραφή
• Τονίζει ότι το δικαίωμα στο άσυλο ισχύει ανεξαρτήτως τρόπου ή σημείου εισόδου
• Υπενθυμίζει την αρχή της μη επαναπροώθησης, που δεν επιδέχεται παρέκκλιση
• Στηρίζει το Λιμενικό και τις τοπικές αρχές και δηλώνει έτοιμη να συνδράμει σε βιώσιμες ανθρωπιστικές λύσεις
• Καλεί σε ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και επιμερισμό ευθυνών.
• TO BHMA