Μήπως ήρθε η ώρα για συναινετικό διαζύγιο Ευρώπης – ΗΠΑ;

 Δευτέρα, 30 Ιουνίου, 2025

Αθανάσιος Πλατιάς

Η σύνοδος της Χάγης ήταν μια χαμένη ευκαιρία για τους Ευρωπαίους: δεν έλυσε κανένα πρόβλημα, κουκούλωσε τις διαφωνίες και τις παρέπεμψε στο μέλλον

Υπάρχει ένα παράδοξο με την Ατλαντική Συμμαχία. Το ΝΑΤΟ είναι η πιο ισχυρή συμμαχία που υπήρξε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία αλλά ταυτόχρονα είναι στρατηγικά κατακερματισμένη και πολιτικά εύθραυστη. Η ισχύς της συμμαχίας πιστοποιείται από το γεγονός ότι τα κράτη που την αποτελούν ελέγχουν το 47% του παγκόσμιου πλούτου και πάνω από το 60% των αμυντικών δαπανών του πλανήτη.

Ο στρατηγικός κατακερματισμός προκύπτει από το ότι δεν υπάρχει πια μεταξύ των μελών της συμμαχίας κοινό όραμα, ούτε κοινή αίσθηση απειλής. Για τις ΗΠΑ, η κύρια απειλή προέρχεται από την αναδυόμενη Κίνα, για χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προέρχεται από τη Ρωσία, για την Ελλάδα προέρχεται από την Τουρκία, ενώ για χώρες του ευρωπαϊκού Νότου προέρχεται από την αστάθεια στη Βόρεια Αφρική. Λείπει συνεπώς εκείνη η «συγκολλητική ουσία» που κρατάει τις συμμαχίες ενωμένες: ο κοινός εχθρός. Δεν υπάρχει επίσης σύμπλευση συμφερόντων σε κρίσιμα ζητήματα. Ενώ οι ΗΠΑ προσπαθούν να καλυτερέψουν τις σχέσεις τους με τη Ρωσία ώστε να διασπάσουν τον γεωπολιτικό άξονα Πεκίνου – Μόσχας, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αντιμετωπίζουν εχθρικά τη Ρωσία υποστηρίζοντας την Ουκρανία.

Η Ατλαντική Συμμαχία είναι πολιτικά εύθραυστη γιατί οι Αμερικανοί θεωρούν τους Ευρωπαίους ως «τζαμπατζήδες» που τους φορτώνουν τα βάρη της κοινής άμυνας, ενώ οι Ευρωπαίοι δεν έχουν εμπιστοσύνη ότι οι ΗΠΑ θα τους προστατεύσουν σε περίπτωση που δεχτούν επίθεση. Οι Αμερικανοί άλλωστε δεν έχουν κρύψει την πρόθεσή τους να απεγκλωβιστούν από την Ευρώπη, γιατί η προτεραιότητά τους βρίσκεται στην ανάσχεση της Κίνας. Eνας πρόσθετος παράγοντας που έχει επιδεινώσει τις διατλαντικές σχέσεις είναι η ρητορική του προέδρου Τραμπ. Απειλητικές δηλώσεις του τύπου «εάν δεν πληρώσετε για την άμυνα όσα χρωστάτε, όχι μόνο δεν θα σας προστατεύσω, αλλά θα ζητήσω από τη Ρωσία να σας επιτεθεί» δεν συμβάλλουν στη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης.

Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που το ΝΑΤΟ βρίσκεται σε κρίση (βλ. κρίσεις του Σουέζ το 1956 και του Ιράκ το 2003), όμως η σημερινή κρίση είναι η σοβαρότερη από την ίδρυσή του. Μέσα σε αυτό το γεωπολιτικό πλαίσιο έγινε αυτή την εβδομάδα η ετήσια σύνοδος του ΝΑΤΟ στη Χάγη. Στη σύνοδο αυτή, όμως, επιλέχθηκε να μη γίνουν οι δύσκολες συζητήσεις για τις διατλαντικές σχέσεις, γιατί αυτό θα έφερνε στο προσκήνιο τις αγεφύρωτες διαφωνίες. Ετσι αποφασίστηκε να παιχτεί ένα πολιτικό θέατρο με στόχο τον κατευνασμό του αμερικανού προέδρου. Σκηνοθετήθηκε για αυτόν τον σκοπό μια σύντομη σύνοδος με μοναδικό θέμα την αύξηση των ευρωπαϊκών αμυντικών δαπανών, όπου ο Τραμπ θα μπορούσε να θριαμβολογήσει ότι εξανάγκασε τους Ευρωπαίους να πληρώσουν όχι απλώς το προσυμφωνημένο ποσοστό του 2% του ΑΕΠ για την άμυνα, αλλά το ποσοστό του 5% που ο ίδιος είχε ζητήσει προεκλογικά.

Το προσωπικό μήνυμα που έστειλε στον αμερικανό πρόεδρο ο ολλανδός γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ Μαρκ Ρούτε είναι χαρακτηριστικό του κλίματος που επικράτησε: «Η Ευρώπη θα πληρώσει ΧΟΝΤΡΑ ως οφείλει και θα είναι δική σου νίκη». Ετσι σκηνοθετήθηκε μια «πολιτική νίκη» για τον Τραμπ, στην οποία οι ευρωπαίοι ηγέτες έπαιξαν τον ρόλο του κομπάρσου. Θεωρώ ότι το σκηνικό υπέρμετρης κολακείας προς τον Τραμπ που κυριάρχησε στη σύνοδο επιβεβαίωσε τις προκαταλήψεις των αμερικανών πολιτικών για την αδυναμία και ασημαντότητα των ευρωπαίων ηγετών.

Στη Χάγη δόθηκαν αμοιβαίες υποσχέσεις που καμία από τις δύο πλευρές δεν σκοπεύει να τηρήσει. Οι Ευρωπαίοι το 2014 είχαν δώσει παρόμοιες υποσχέσεις ότι θα διέθεταν τουλάχιστον το 2% του ΑΕΠ των χωρών τους για την κοινή άμυνα, τις οποίες όμως δεν τήρησαν. Δέκα χρόνια αργότερα, και παρά τις αμερικανικές απειλές, οκτώ χώρες του ΝΑΤΟ δεν έχουν ακόμα πετύχει αυτόν τον στόχο. Αυτό βέβαια δεν τους εμπόδισε να υποσχεθούν πάλι ότι θα ξοδέψουν όχι μόνο το 2%, αλλά το 5% του ΑΕΠ για την άμυνα. Αποφάσισαν μάλιστα να αξιολογήσουν την πρόοδό τους μετά από τέσσερα χρόνια, όταν βέβαια ο Τραμπ δεν θα είναι πλέον πρόεδρος, ελπίζοντας ίσως ότι ο επόμενος αμερικανός πρόεδρος δεν θα τους υπενθυμίσει αυτές τις υποσχέσεις. Το πόσο εξωπραγματικές φαντάζουν αυτές οι υποσχέσεις φαίνεται και από το γεγονός ότι εάν υλοποιηθούν μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια, θα συσσωρευθούν στον «αμυντικό κουμπαρά» του ΝΑΤΟ 4,26 τρισεκατομμύρια δολάρια, δηλαδή δύο φορές το ΑΕΠ της Ρωσίας!

 

Ούτε βέβαια οι Αμερικανοί σκοπεύουν να τηρήσουν την υπόσχεσή τους για «αμοιβαία συνδρομή» που τόσο απεγνωσμένα προσπαθούν να εξασφαλίσουν οι Ευρωπαίοι. Ο Τραμπ άλλωστε είχε την ειλικρίνεια να προϊδεάσει τους Ευρωπαίους ισχυριζόμενος ότι όλα εξαρτώνται από «το πώς ερμηνεύει κανείς την υποχρέωση του άρθρου 5» περί αμοιβαίας συνδρομής. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι σε περίπτωση που κάποιο μέλος του ΝΑΤΟ δεχθεί επίθεση, οι ΗΠΑ θα κρίνουν, πρώτον, εάν τους συμφέρει να εμπλακούν και, δεύτερον, με ποιον τρόπο θα εμπλακούν. Αυτό άλλωστε επιτάσσει η στοιχειώδης σωφροσύνη για τον χειρισμό αποφάσεων περί πολέμου και ειρήνης. Για παράδειγμα, δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο, εάν μια μικρή χώρα της Βαλτικής προβοκάρει τη Ρωσία και δεχτεί επίθεση, ότι οι ΗΠΑ θα διακινδυνεύσουν πυρηνικό πόλεμο για χάρη της. Η εμπλοκή ενός κράτους σε πόλεμο για να βοηθήσει κάποιο σύμμαχο κράτος δεν είναι ποτέ αυτόματη και αυτονόητη.

Η σύνοδος της Χάγης ήταν μια χαμένη ευκαιρία για τους Ευρωπαίους: δεν έλυσε κανένα πρόβλημα, κουκούλωσε τις διαφωνίες και τις παρέπεμψε στο μέλλον. Οι Ευρωπαίοι θα έπρεπε να βιάζονται να οριοθετήσουν τη σχέση τους με τον υπερατλαντικό εταίρο τους γιατί οι ΗΠΑ έχουν αποφασίσει με τρόπο μη αναστρέψιμο να απαγκιστρωθούν από την Ευρώπη και να επικεντρωθούν στην Ασία. Οι ΗΠΑ, χωρίς να είναι ευρωπαϊκή δύναμη, ενεπλάκησαν πάνω από έναν αιώνα στις ευρωπαϊκές ισορροπίες. Δεν το έκαναν βέβαια από φιλανθρωπία, αλλά από συμφέρον, ώστε καμία εχθρική προς αυτούς δύναμη να μην ηγεμονεύσει την Ευρασία. Ετσι σταμάτησαν δύο φορές τους Γερμανούς στον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τους Σοβιετικούς στον Ψυχρό Πόλεμο. Η αμερικανική εμπλοκή όμως δεν θα μπορούσε να διαρκέσει για πάντα. Την τελευταία δεκαετία το κέντρο βάρους του πλανήτη έχει μετακινηθεί από την Ευρώπη στην Ασία. Ετσι οι Αμερικανοί είναι πλέον αναγκασμένοι να επικεντρωθούν εκεί. Οι Ευρωπαίοι δεν έχουν άλλη επιλογή από το να μεριμνήσουν μόνοι τους για την ασφάλειά τους. Το πόσο θα ξοδέψουν για την άμυνά τους σχετίζεται με την εκτίμηση της απειλής και τις εσωτερικές τους προτεραιότητες και όχι με το «όμορφο στρογγυλό νούμερο» που εκτόξευσε αυθαίρετα ο πρόεδρος Τραμπ.

Η οριοθέτηση των διατλαντικών σχέσεων επείγει επειδή οι Αμερικανοί δεν αποκλείεται να αποχωρήσουν αιφνιδιαστικά από την Ευρώπη, όπως αποχώρησαν από το Αφγανιστάν. Χρειάζεται συνεπώς, στο πλαίσιο ενός συναινετικού διαζυγίου, να καθοριστεί ένα χρονοδιάγραμμα σταδιακής αποχώρησης των αμερικανικών στρατευμάτων από την Ευρώπη και ένα χρονοδιάγραμμα απόκτησης από τους Ευρωπαίους των κρίσιμων λειτουργιών (critical enablers) που θα χρειαστούν για να λειτουργήσουν αυτόνομα. Ενα συναινετικό και καλά οργανωμένο διαζύγιο συμφέρει και τις δύο πλευρές, αφού θα επιτρέψει στις ΗΠΑ να επικεντρωθούν στην Ασία, ενώ οι Ευρωπαίοι θα ρυθμίσουν τα του οίκου τους.

Ο κ. Αθανάσιος Πλατιάς είναι ομότιμος καθηγητής Στρατηγικής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και πρόεδρος στο Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων.